Деструктивті діни ағымдар қатарындағы азаматтарды оңалту жұмыстарының ерекшеліктері

Дін ежелден адамзат өмірі мен әлемдік өркениетте маңызды орынға ие. Дін тек қана ғаламды түсіну мен қабылдаудың бірыңғай жүйесі ғана емес, адамдардың әрекетін өз талаптарына сай реттей алатын аса маңызды әлеуметтік институт болып табылады. Діннің әлеуметтік институт ретінде орныға алуы оның қоғамдық өмірдегі әлеуметтік-мәдени ұйымның бірегей бөлігіне айналдырды. Дiн тұлғaның дүниeтaнымын қaлыптacтыpaтын қacиeткe иe. Ол нeгiзгi қоғaмдық құндылықтapды қaлыптacтыpaды. Aдaмгepшiлiк пeн инaбaттылық – aзaмaттық қоғaмның бacты epeкшiлiктepi дeп caнacaқ, бұл құндылықтap дiннiң көмeгiнciз жүзeгe acуы мүмкiн eмec. Pac дiннiң дe aдaмдapдың ic-әpeкeтiнe бeлгiлi бip дәpeжeдe шeктeулep қоятыны бeлгiлi. Әpинe бұл мұндaй шeктeулep дiни ұcтaнымдapғa нeгiздeлгeндiктeн aдaмгepшiлiк пeн тәpтiп қaлыптacтыpушы дa қacиeткe иe. Оcылaй қоғaмның мәдeниeтi мeн тұлғaның pухaни кeмeлдeнуiнe жол aшaды.

Соңғы онжылдықтарда діни плюрализм өз қызметінде террористік актілер мен саяси экстремизмге жол беретін немесе оларға мүше болуға бағытталған  адамдардың психикасына, отбасына зиян тигізетіндігін бүкіл әлемге көрсететін бірқатар діни ұйымдардың пайда болғаны жасырын емес. және қоршаған қоғам. Бұл діни ұйымдар «деструктивті діни ағым» және «тоталитарлық діни ағым» деген атпен белгілі.

Ғылыми әдебиеттерде жаңа діни ағымдар ұйым түріне қарай: культтер мен деструктивті діни ағымдарға бөлінеді. «Деструктивті діни ағым» термині бұрыннан бар және үлкен діни бірлестік шіркеуден бөлінген және  саны жағынан салыстырмалы түрде аз діни топты білдіреді. 

Деструктивті діни ағымдар құрбандарын оңалту дегеніміз - адамды деструктивті діни ағымнан шығарып, оның бойында жаңа құндылықтарды қалыптастыруға бағытталған мақсатты шаралар кешені болып табылады.

Деструктивті діни ағымдар қызметінен зардап шеккендерді оңалтудың заманауи әдісі:

 - культ тұлғасының ойлау қабілетін деструктивті ықпалдан арылту:

- бұрынғы табынушылық тұлғаны бұрынғы қарым-қатынас шеңберіне қайтару: оның ішінде қалыпты әлеуметтік байланыстар орнату; 

-әлеуметтік бекітілген нормалармен танысу;

-құндылықтар мен сенімдер; 

Ал соңғы әрекет - бұл культтан толық тәуелсіздікке жету, әлеуметтік шындықта толыққанды өмір сүруге қабілетті бұрынғы тұлғаны қайта құру. 

Табынушылық тәуелділіктен арылу әдістерінің бірі депрограммалау деп аталады. Бұл тенденция АҚШ-та 80-жылдардың аяғында пайда болды, оның негізін қалаушы Тед Патрик, антитульттік қозғалыстың американдық жетекшісі. Егер табынушылыққа қатысушы психологиялық құлдырау және культтік тәуелділіктен арылу белгілерін көрсетсе, нәтиже қол жеткізілді деп саналады.

Бүгінгі күні бұл әдіс Америка Құрама Штаттарында 18 жастан асқан адамдарға ғана қатысты, өйткені көп жағдайда деструктивті ұйымның өкіліне де, оның туыстарына да психологиялық жарақат әкеледі. 

« Деструктивті  діни ағымнан шығу туралы кеңес беру» әдіснамасының авторы бұл әдісті қолдану үшін бүкіл жұмыс барысында отбасылық байланыс орнатып, культ мүшесімен жақсы қарым-қатынасты сақтау керектігін, сонымен қатар клиенттің түрлі қақтығыстарынан аулақ болуына шақыру керек дейді. Ол үшін психолог отбасы мүшелеріне тиімді қарым-қатынас әдістерін, сонымен бірге деструктивті культ мүшесіне кеңес беру барысында қажет болатын басқа ақпараттарды ұсынады. Бұл әдіс топтық жұмыс тәсілін көздейді. Команда құрамында 3-4 психолог және қызығушылық танытқан отбасы мүшелері болуы шарт. Кеңес беру шамамен 3 күн, күніне 12-16 сағатқа созылады.

Және келесі кезеңдерді құрайды:

1)   Танысу. Бұл кезеңде отбасы психологтарды культпен таныстырады. Кеңес беруші мамандар өздерінің ниеттері туралы әңгімелейді, табынушылықтың мүшесіне отбасының оның табынуға қатысуы алаңдаушылық туғызатынын түсіндіреді. Осы кезеңдегі процестің мақсаты - клиенттің толық ақпараттандырылған таңдау жасауға мүмкіндік беретін ақпараттармен қамтамасыз ету, сендіру, ақпаратты бірлесіп зерттеу. Оның негізінде культ мүшесі өзі кеңес беруді жалғастыруға шешім қабылдайды.

2)    Агрессивтілік, бас тарту, диссоциация. Әсер ету объектісі психологиялық қорғаныс механизмдерін іске қосады, ал культист фактілерді немесе естеліктерді жоққа шығарады, өз ұйымының қызметін мүмкіндігінше ақтауға тырысады. Бұл бейсаналық түрде болады. Бұл жағдайда шыдамдылық пен төзімділікті көрсету, сондай-ақ дозаланған ақпарат беру ең тиімді әдіс болады. Сол кезде секта қабылдаған  адаммен ақыл-ойды басқару тактикасы талқыланады.

3)   Қарсылық. Қарсылық  білдіруші тақырыпты өзгертуге ұмтылуынан немесе әңгіме жүргізгісі келмеуінен көрінеді. Кеңесшінің ұсынған жаңа ақпаратты қабылдауына айқын қарсылық оң белгі болып табылады, өйткені адам жай талқылағысы келмейді, бірақ жоққа шығармайды. 

Қазақстан көпұлтты мемлекет болғандықтан, түрлі дәстүрлі діни ағымдар мен дәстүрлі емес діни ағымдар көптеп кездеседі. Әр түрлі діни идеялар мен ағымдардың белсенді тарауына рухани «вакуум», яғни өткен кеңестік уақыттан қалған азаматтардың рухани қажеттіліктері, сонымен қатар шетелдік түрлі діни ұйымдардың белсенді әрекеттері әсер етті. Қазақстан халқы Кеңес Одағы ыдырағаннан кейін кез-келген рухани құндылықтар мен идеологияны қабылдауға дайын болды. Осы тұста, Қазақстан аумағында ислам бағытын жамылған діни ағымдардың таралуына қатты әсер етті. Бірақ, Қазақстанның тарихына үңілетін болсақ, Накшбанди мен Яссауи мұрасынан келе жатқан суфизм басым болып келеді.
Қазіргі таңда Қазақстан халқының діни сауатсыздығы жалпыға ортақ екенін айтып өтуге болады. Сондықтан түрлі исламдық бағыттағы діни ағымдар Қазақстан халқын діни сауаттылыққа үйретуді басты мақсат етіп қойды. Қоғамдық діни ұйымдар және Қазақстанның араб мемлекеттерімен экономикалық байланыстарының дамуы Қазақстандағы діншілдіктің дамуына түрткі болды. Қазақстанның көптеген жас азаматтары Сауд Арабиясы, Египет, Пәкістанда түрлі діни оқу орындарын аяқтады. Қазақстан азаматтарын оқыту үшін түрлі имамдарды, шейхтарды белсенді түрде шақыра бастады. Алайда, бұл миссионерлердің басты міндеті діни-саяси экстремизмді түрлі нұсқада тарату, Қазақстанды таза діни мемлекетке айналдыру болды. Басқа да өз идеяларын таратудың маңызды факторлардың бірі Ресейде өткен түрлі соғыстар барысында, әсіресе Шешенстан мен Дағыстан азаматтары арасында уахабизмді ұстанушылардың белсенділігі артты. Сондай-ақ, Ресейдегі түрлі «шейхтар» Қазақстандағы деструктивті діни ағымдардың дамуына өз ықпалын тигізді. Қазіргі таңда олар адамдардың санасына психология­лық әсер ету мен ақпараттарды заманауи технология (әлеуметтік желілер) арқылы таратып келуде. Сондықтан, деструктивті діни ағымдарды ұстанушыларды оңалту барысында психологиясына, тұлғалық ерекшеліктері мен рухани дүниетанымына көңіл бөлген жөн. Қазақстанда діни ахуалдың ерекшелігі, оның үздіксіз жаңарып отыруында. Діннің таралуы әр қоғамда әртүрлі болады. Сондықтан да, бұл мәселені толассыз зерттеуді қажет етеді.

  Деструктивті діни ұйымдардың таралуы және олардың қоғамға тигізіп жатқан кері әсерлері діни экстремизм мен терроризм мәселесі күннен күнге күшейіп барады және оларды оңалту жұмыстарының тиімділігін біршама жақсартуды қажет етеді. Осыған орай, діни экстремизм мен терроризмнің алдын-алу және оларды оңалту жұмысын жүйелендіру қажет. Деструктивті діни ағымдардан зардап шеккендер мен ұстанушыларды оңалту жұмысын жүйелендіру мен дискурсын өзгертуде ең тиімді әдіс­тердің бірі ДДА ұстанушыларын қоғамға психологиялық бейімдеу және әлеуметтендіру болып табылады. Дін мамандары мен психологтардың ДДА ұстанушыларымен индивидуалды жұмысының эффективтілігі оны әлеуметтендірумен тығыз байланысты. Олардың қоғамға психологиялық бейімделуі үшін психологиялық тренингтерді күшейтумен қатар, зайырлы қоғамдық іс-шараларға көбірек қатысуына ықпал жасау қажет. Қоғамдық іс-шараларға белсенді қатысуына ықпал жасалуы тұлғаның әлеуметтену процесі үшін де тиімді болып табылады. Қазіргі таңда оларды әлеуметтендіру және психологиялық бейімдеу жұмыстарын Дін орталықтары қолға алып, жүзеге асыруда. Мысалы, «Астана қаласы әкімдігінің Дін мәселелерін зерттеу орталығы» соңғы жылдары аталмыш іс-шараларды белсенді жүргізуде. Атап айтатын болсақ, қайырымдылық жәрмеңкелері мен акциялары: «Астана – мейірімді қала», «Мектепке жол» және т.б., сонымен қатар, жұмыссыз әйелдердің жеке кәсібін ашып, кәсіби қабілеттерін арттыру мақсатында тігін машиналарымен қамтамасыз етумен қатар, тегін тіл, тоқыма және кондитерлік курстарын жиі өткізеді.
Деструктивті діни ағымдардан зардап шеккендер мен ұстанушыларды оңалту жұмысын жүйелендірудің тағы да бір тиімді әдісі – кешенді мамандардан құралған кешенді оңалту. Оларды оңалту барысында міндетті тек психологтар мен теологтарға жүктемей, жеке бас мәселелеріне көңіл аударған жөн. Мысалы, кейбір деструктивті діни ағымды ұстанушылары табиғатынан тәуелді (зависимый) тұлға немесе тәуелдіге тәуелді (созависимый) болып келеді, кейбір ұстанушыларда күйзелістің жоғары формалары және психикалық ауытқулар кездесуі мүмкін. Мұндай жағдайда, психотерапевт және психиатр мамандарын да кешенді жұмысқа қосуды қажет етеді.